قرص کلومیفن یکی از داروهای پرکاربرد در حوزه درمان ناباروری است که معمولاً برای تحریک تخمک‌گذاری در زنان تجویز می‌شود. با این حال، تحقیقات نشان داده است که این دارو می‌تواند در مردان نیز برای بهبود کیفیت و تعداد اسپرم استفاده شود. اما آیا این دارو به همان اندازه که در درمان مشکلات تخمک‌گذاری موفق عمل کرده، می‌تواند در تقویت اسپرم نیز مؤثر باشد؟ در این مقاله به بررسی نقش قرص کلومیفن در بهبود باروری مردان، شواهد علمی موجود و عوارض احتمالی آن خواهیم پرداخت.
قرص کلومیفن چیست؟
کلومیفن یک داروی هورمونی است که به‌عنوان آگونیست و آنتاگونیست گیرنده‌های استروژن عمل می‌کند. این دارو با تأثیر بر هیپوتالاموس، غده هیپوفیز و تخمدان‌ها یا بیضه‌ها، ترشح هورمون‌های مرتبط با تولید مثل را تنظیم می‌کند. کلومیفن معمولاً به‌صورت خوراکی مصرف می‌شود و ساختار شیمیایی آن مشابه استروژن است؛ اما با گیرنده‌های آن هورمون به شیوه‌ای خاص تعامل می‌کند. این ویژگی به آن امکان می‌دهد تا در برخی شرایط تولید هورمون‌های لازم برای فرایندهای مرتبط با باروری را تحریک یا تنظیم کند. قرص کلومیفن از دهه ۱۹۶۰ میلادی به‌عنوان یک داروی مؤثر در درمان مشکلات مرتبط با هورمون‌ها شناخته شده است.
چه زمانی کلومیفن تجویز می‌شود؟
قرص کلومیفن معمولاً زمانی تجویز می‌شود که مشکلاتی مرتبط با عدم تعادل یا کمبود هورمون‌های تولید مثل وجود داشته باشد. در زنان، این دارو عمدتاً برای تحریک تخمک‌گذاری، در مواردی مانند سندرم تخمدان پلی‌کیستیک (PCOS) یا اختلالات تخمک‌گذاری، کاربرد دارد.
در مردان، کلومیفن ممکن است برای افزایش تولید هورمون تستوسترون و بهبود تعداد و کیفیت اسپرم در شرایطی مانند هیپوگنادیسم هیپوگونادوتروپیک (کم‌کاری غدد جنسی ناشی از کمبود هورمون‌های محرک) استفاده شود. همچنین، این دارو گاهی برای کمک به تشخیص مشکلات مرتبط با عملکرد محور هیپوتالاموس-هیپوفیز-گناد استفاده می‌شود.
علاوه بر موارد فوق، قرص کلومیفن برای درمان ناهنجاری‌های قاعدگی، سینه‌های فیبروکیستیک، ژنیکوماستی و تولید مداوم شیر مادر نیز تجویز می‌شود. مصرف باید تحت نظر پزشک انجام شود.
مکانیسم اثر کلومیفن
کلومیفن به‌عنوان یک تعدیل‌کننده انتخابی گیرنده استروژن (SERM) عمل می‌کند. این دارو با رقابت برای اتصال به گیرنده‌های استروژن در هیپوتالاموس، اثر بازخورد منفی استروژن را مهار می‌کند. نتیجه این مهار، افزایش ترشح هورمون آزادکننده گنادوتروپین (GnRH) از هیپوتالاموس است که به نوبه خود، ترشح هورمون‌های محرک فولیکول (FSH) و لوتئینی‌کننده (LH) از غده هیپوفیز را تحریک می‌کند.
در زنان، این افزایش باعث تحریک رشد فولیکول‌ها و تخمک‌گذاری می‌شود. در مردان، افزایش LH موجب تحریک سلول‌های لیدیگ و افزایش تولید تستوسترون می‌گردد. به این ترتیب، کلومیفن تعادل هورمونی را برای بهبود باروری ایجاد می‌کند.
آیا قرص کلومیفن برای تقویت اسپرم مفید است؟
کلومیفن ممکن است برای تقویت اسپرم در برخی مردان مفید باشد؛ اما شواهد موجود نتایج متناقضی نشان می‌دهند. این دارو با افزایش سطح هورمون‌های LH و FSH به تحریک تولید تستوسترون و شروع اسپرم‌سازی (spermatogenesis) کمک می‌کند. برخی مطالعات هم نشان داده‌اند که کلومیفن می‌تواند غلظت اسپرم و حرکت آن (motility) را بهبود بخشد، اما در مواردی نیز کاهش تعداد کل اسپرم گزارش شده است که احتمالاً به دوز مصرفی مرتبط است.
با توجه به نبود تأییدیه FDA برای درمان ناباروری مردان با این دارو، استفاده از کلومیفن همچنان غیررسمی (off-label )است و دوز و طول درمان استانداردی برای آن وجود ندارد. مطالعات محدودی نشان داده‌اند که دوز روزانه ۵۰ میلی‌گرم ممکن است مفید باشد، اما نیاز به پژوهش‌های بیشتری برای تعیین اثربخشی و عوارض احتمالی وجود دارد.
روش مصرف قرص کلومیفن
روش مصرف قرص کلومیفن به هدف درمان و شرایط بیمار بستگی دارد و باید حتماً تحت نظر پزشک تعیین شود. به‌طور کلی، این دارو معمولاً به‌شکل خوراکی مصرف می‌شود. در ادامه دوز‌های رایج و نکات مهم برای درمان با این دارو آورده شده است.
در زنان:
- دوز رایج ۵۰ میلی‌گرم در روز به‌مدت ۵ روز است، که معمولاً از روز سوم تا پنجم سیکل قاعدگی شروع می‌شود.
- اگر تخمک‌گذاری اتفاق نیفتد، دوز ممکن است به ۱۰۰ میلی‌گرم یا بیشتر افزایش یابد.
- مصرف بیش از ۶ دوره متوالی توصیه نمی‌شود.
در مردان:
برای مردانی که مشکل در تولید اسپرم یا کمبود تستوسترون دارند استفاده از این دارو به‌شکل زیر تجویز می‌گردد.
- دوز معمول: ۲۵ تا ۵۰ میلی‌گرم روزانه یا چند روز در هفته، بسته به تشخیص پزشک.
- طول درمان ممکن است بین چند هفته تا چند ماه متفاوت باشد، بسته به پاسخ بدن به دارو.
منع مصرف کلومیفن
قرص کلومین درموارد زیر منع مصرف دارد.
- حساسیت به کلومیفن یا ترکیبات آن: افراد با سابقه واکنش‌های آلرژیک به این دارو نباید از آن استفاده کنند.
- بارداری و شیردهی: مصرف دارو در این شرایط، به دلیل خطر آسیب به جنین یا نوزاد ممنوع است.
- سابقه یا وجود بیماری‌های کبدی: شامل نارسایی کبد یا هرگونه اختلال عملکرد کبدی.
- خون‌ریزی غیرطبیعی رحم: اگر علت خون‌ریزی نامشخص باشد، مصرف دارو ممکن است خطرناک باشد.
- کیست تخمدان غیرمرتبط با PCOS: این دارو می‌تواند رشد کیست‌ها را تشدید کند.
- اختلالات کنترل‌نشده آدرنال: مشکلات غدد فوق کلیوی باید پیش از مصرف دارو مدیریت شوند.
- بیماری‌های تیروئید کنترل‌نشده: این اختلالات می‌توانند عوارض درمان را تشدید کنند.
- تومور هیپوفیز یا ضایعات ارگانیک مغزی: مصرف کلومیفن می‌تواند این شرایط را بدتر کند.
- خطر هیپرتری‌گلیسریدمی: در افراد مستعد، این دارو ممکن است باعث افزایش تری‌گلیسیرید شود.
- سرطان اندومتر: مصرف کلومیفن می‌تواند شرایط بیماران مبتلا به این سرطان را وخیم‌تر کند.
عوارض جانبی داروی کلومیفن
عوارض جانبی قرص کلومیفن شامل موارد زیر است:
- گرگرفتگی: احساس گرما و تعریق ناگهانی، مشابه علائم یائسگی.
- تغییرات خلق‌وخو: شامل اضطراب، تحریک‌پذیری یا نوسانات خلقی.
- سردرد: یکی از عوارض شایع مصرف کلومیفن است که معمولاً به شکل خفیف بروز می‌کند.
- تهوع و استفراغ: ناشی از تأثیر دارو بر سیستم گوارشی.
- تاری دید: شامل کاهش وضوح بینایی یا مشاهده هاله‌های نور.
- خون‌ریزی یا لکه‌بینی غیرطبیعی رحم: ممکن است در طول درمان رخ دهد.
- درد یا ناراحتی شکمی: به دلیل تحریک تخمدان‌ها یا افزایش اندازه آن‌ها.
- کیست تخمدان: ممکن است در اثر تحریک بیش از حد تخمدان‌ها ایجاد شود.
- سندروم تحریک بیش از حد تخمدان (OHSS): وضعیتی نادر اما جدی که می‌تواند منجر به تجمع مایع در بدن شود.
- افزایش خطر بارداری دوقلو یا چندقلو: ناشی از تحریک هم‌زمان چند فولیکول تخمدانی.
خلاصه مقاله
قرص کلومیفن دارویی هورمونی است که برای درمان ناباروری در زنان و مردان استفاده می‌شود. در زنان، تخمک‌گذاری را تحریک می‌کند و در مردان، ممکن است کیفیت و تعداد اسپرم را بهبود بخشد، اما نتایج قطعی نیست. مصرف آن باید تحت نظر پزشک باشد و با توجه به عوارض و منع مصرف، در مورد آن تصمیم گرفته شود.
دکتر محمد جباری جراح و متخصص کلیه و مجاری ادراری تناسلی و فوق تخصص ارولوژی ترمیمی
