فتق روده که در اصطلاح پزشکی به آن هرنی (Hernia) گفته می‌شود، یکی از شایع‌ترین مشکلات جراحی در سراسر جهان است. این عارضه زمانی رخ می‌دهد که یکی از ارگان‌های داخلی بدن، معمولاً بخشی از روده یا بافت چربی، از طریق یک نقطه ضعف یا پارگی در دیواره عضلانی که آن را در جای خود نگه داشته است، بیرون می‌زند. این بیرون‌زدگی اغلب به صورت یک برآمدگی یا توده زیر پوست، به خصوص در ناحیه شکم یا کشاله ران، قابل مشاهده و لمس است.
اگرچه بسیاری از فتق‌ها در ابتدا خطرناک نیستند، اما هرگز به خودی خود بهبود نمی‌یابند و نادیده گرفتن آن‌ها می‌تواند منجر به عوارض جدی و حتی تهدیدکننده حیات شود. درک کامل این بیماری، از علل و انواع آن گرفته تا علائم خطر و روش‌های نوین درمانی، اولین و مهم‌ترین قدم برای مدیریت صحیح و جلوگیری از مشکلات آینده است. این مقاله به عنوان یک راهنمay جامع، تمام جنبه‌های فتق روده را برای شما تشریح می‌کند.
فتق روده چیست و چگونه ایجاد می‌شود؟
برای درک فتق، تصور کنید دیواره شکم شما مانند یک لاستیک است که اندام‌های داخلی را در جای خود نگه می‌دارد. اگر در نقطه‌ای از این لاستیک، یک ضعف یا سوراخ ایجاد شود، لایه داخلی (مانند تیوپ) از آن نقطه بیرون می‌زند. در بدن انسان، دیواره شکم از لایه‌های عضلانی و بافت همبند تشکیل شده و اندام‌های داخلی توسط یک کیسه نازک به نام صفاق (Peritoneum) پوشانده شده‌اند. فتق زمانی رخ می‌دهد که بخشی از روده یا بافت صفاق، از طریق یک نقطه ضعیف در این دیواره عضلانی، به بیرون راه پیدا کند.
علل و عوامل خطر (Risk Factors)
هر عاملی که فشار داخل شکم را افزایش دهد یا باعث تضعیف دیواره عضلانی شود، می‌تواند ریسک ابتلا به فتق را افزایش دهد. این عوامل به دو دسته اصلی تقسیم می‌شوند:
۱-ضعف مادرزادی دیواره شکم:
در برخی افراد، به خصوص مردان، نقاط ضعفی به صورت مادرزادی در دیواره شکم (مانند ناحیه کشاله ران) وجود دارد که ممکن است در طول زندگی به محل ایجاد فتق تبدیل شود. فتق ناف در نوزادان نیز از این دسته است.
۲-عوامل اکتسابی که فشار داخل شکم را افزایش می‌دهند:
-بلند کردن اجسام سنگین: به خصوص با تکنیک نادرست.
-سرفه یا عطسه مزمن: در افراد سیگاری یا مبتلایان به بیماری‌های ریوی مانند COPD.
-یبوست مزمن و زور زدن: فشار مداوم برای دفع مدفوع.
-اضافه وزن و چاقی: چربی اضافی شکم، فشار دائمی به دیواره آن وارد می‌کند.
-بارداری: رشد رحم فشار زیادی به دیواره شکم وارد می‌کند.
-جراحی قبلی در ناحیه شکم: محل برش جراحی همیشه یک نقطه ضعف بالقوه است.
-تجمع مایع در شکم (آسیت): معمولاً به دلیل بیماری‌های کبدی.
-افزایش سن: با بالا رفتن سن، عضلات به طور طبیعی ضعیف‌تر می‌شوند.
انواع شایع فتق روده
فتق‌ها بر اساس محل ایجاد، نام‌گذاری می‌شوند. شناخت نوع فتق برای تعیین بهترین روش درمان اهمیت دارد.
-فتق مغبنی یا اینگوینال (Inguinal Hernia):
این شایع‌ترین نوع فتق است و حدود ۷۵٪ کل فتق‌های شکمی را تشکیل می‌دهد. در ناحیه کشاله ران (محل اتصال پا به شکم) رخ می‌دهد و در مردان بسیار شایع‌تر از زنان است. این فتق به دلیل وجود یک کانال طبیعی ضعیف در این ناحیه (کانال اینگوینال) ایجاد می‌شود.
-فتق فمورال (Femoral Hernia):
این نوع فتق نیز در نزدیکی کشاله ران، اما کمی پایین‌تر و در بالای ران رخ می‌دهد. فتق فمورال در زنان شایع‌تر است و اگرچه کمتر از فتق اینگوینال دیده می‌شود، اما به دلیل تنگ بودن کانال فمورال، ریسک گیر افتادن و خفگی (Strangulation) در آن بسیار بالاتر است.
-فتق ناف (Umbilical Hernia):
در این حالت، بیرون‌زدگی از طریق یک نقطه ضعف در عضلات اطراف ناف رخ می‌دهد. این نوع در نوزادان بسیار شایع است و اغلب تا سنین ۲-۳ سالگی به خودی خود بسته می‌شود. اما در بزرگسالان نیز، به خصوص در زنان پس از بارداری‌های متعدد یا در افراد چاق، ممکن است ایجاد شود.
-فتق برشی یا اینسیژنال (Incisional Hernia):
این فتق در محل یک برش جراحی قبلی در شکم ایجاد می‌شود. پوست روی زخم ممکن است به خوبی بهبود یابد، اما لایه‌های عضلانی زیرین ضعیف شده و اجازه بیرون‌زدگی به بافت‌های داخلی را می‌دهند.
-فتق اپی‌گاستریک (Epigastric Hernia):
این نوع فتق در خط وسط شکم، بین ناف و استخوان جناغ سینه رخ می‌دهد. معمولاً کوچک هستند و ممکن است فقط شامل بافت چربی باشند.
-فتق هیاتال (Hiatal Hernia):
این یک نوع خاص از فتق داخلی است که در آن، بخشی از معده از طریق یک سوراخ در دیافراگم (عضله جداکننده قفسه سینه از شکم) به داخل قفسه سینه بالا می‌رود. این فتق باعث برآمدگی خارجی نمی‌شود اما عامل اصلی رفلاکس اسید معده (GERD) و سوزش سر دل است.
علائم و نشانه‌ها: چه زمانی باید نگران شد؟
علائم فتق بسته به نوع و شدت آن متفاوت است، اما شایع‌ترین نشانه‌ها عبارتند از:
-برآمدگی یا توده قابل مشاهده: یک توده نرم در زیر پوست شکم یا کشاله ران که با ایستادن، سرفه کردن یا زور زدن بزرگتر شده و با دراز کشیدن ممکن است ناپدید شود.
-درد و ناراحتی: احساس درد مبهم، سنگینی، کشیدگی یا سوزش در محل فتق. این درد معمولاً در پایان روز یا پس از فعالیت طولانی بدتر می‌شود.
علائم خطر: فتق گیر افتاده و فتق مختنق
این بخش حیاتی‌ترین قسمت است. اگرچه بسیاری از فتق‌ها اورژanسی نیستند، اما در صورت بروز دو عارضه زیر، به یک وضعیت اورژانس پزشکی تبدیل می‌شوند:
-فتق گیر افتاده (Incarcerated Hernia):
در این حالت، بخشی از روده در سوراخ فتق گیر کرده و دیگر با دراز کشیدن به داخل شکم باز نمی‌گردد. این وضعیت باعث انسداد روده شده و بسیار دردناک است. علائم آن شامل درد مداوم، تهوع و استفراغ است.
-فتق مختنق (Strangulated Hernia):
این خطرناک‌ترین عارضه فتق است. اگر فتق گیر افتاده تحت فشار زیادی قرار گیرد، جریان خون به بخش گیر کرده روده قطع می‌شود. این وضعیت باعث مرگ (گانگرن) بافت روده شده و می‌تواند منجر به عفونت شدید و تهدیدکننده حیات (پریتونیت) شود.
علائم فتق مختنق یک اورژانس مطلق است:
-درد ناگهانی و بسیار شدید که به سرعت افزایش می‌یابد.
-تهوع و استفراغ
-تب
-قرمزی، کبودی یا تیرگی پوست روی برآمدگی فتق
-عدم توانایی در دفع گاز یا مدفوع
-ضربان قلب سریع
هشدار: در صورت مشاهده علائم فتق مختنق، فوراً با اورژانس تماس بگیرید.
روش‌های تشخیص فتق روده
تشخیص فتق اغلب ساده و بر اساس معاینه بالینی است.
-معاینه فیزیکی: پزشک از شما می‌خواهد بایستید و سرفه کنید یا زور بزنید. این کار فشار داخل شکم را بالا برده و باعث می‌شود برآمدگی فتق مشخص‌تر شود. پزشک با لمس ناحیه، اندازه و وضعیت فتق را ارزیابی می‌کند.
-تصویربرداری: اگر تشخیص با معاینه قطعی نباشد یا پزشک به عوارض دیگری مشکوک باشد، از روش‌های تصویربرداری استفاده می‌شود:
-سونوگرافی: این روش ساده و در دسترس، به خوبی می‌تواند بافت نرم بیرون زده را نشان دهد.
-سی‌تی اسکن (CT Scan): تصاویر دقیقی از ساختارهای شکمی ارائه می‌دهد و برای تشخیص فتق‌های پیچیده یا عوارض آن مانند انسداد روده بسیار مفید است.
-ام‌آر‌آی (MRI): برای ارزیابی دقیق‌تر بافت نرم، به خصوص در فتق‌های ورزشی یا موارد پیچیده، استفاده می‌شود.
روش‌های درمان فتق روده
فتق هرگز به خودی خود بهبود نمی‌یابد و تنها راه درمان قطعی آن، جراحی است.
۱- نظارت فعال (Watchful Waiting)
در موارد بسیار محدودی، برای فتق‌های کوچک اینگوینال در مردان که هیچ علامتی ندارند، پزشک ممکن است رویکرد “نظارت فعال” را پیشنهاد دهد. در این حالت، بیمار باید به دقت مراقب علائم باشد و در صورت بروز درد یا بزرگ شدن فتق، برای جراحی اقدام کند. این روش برای فتق فمورال (به دلیل ریسک بالای خفگی) هرگز توصیه نمی‌شود.
۲-جراحی ترمیم فتق (Hernia Repair Surgery)
هدف از جراحی، بازگرداندن بافت بیرون زده به داخل شکم و ترمیم نقطه ضعف دیواره عضلانی است. دو رویکرد اصلی برای جراحی وجود دارد:
-جراحی باز (Open Surgery):
در این روش سنتی، جراح یک برش چند سانتی‌متری مستقیماً روی محل فتق ایجاد می‌کند. پس از بازگرداندن روده به جای خود، دیواره عضلانی ترمیم می‌شود. ترمیم به دو شکل انجام می‌گیرد:
- ترمیم با کشش: در این روش قدیمی، عضلات دو طرف نقص به یکدیگر دوخته می‌شوند. این روش امروزه به دلیل فشار و کشش روی بافت و ریسک بالاتر بازگشت فتق، کمتر استفاده می‌شود.
- ترمیم بدون کشش با مِش (Tension-Free Mesh Repair): این استاندارد طلایی در جراحی فتق است. جراح پس از ترمیم اولیه، یک توری مصنوعی (مِش) را روی ناحیه ضعیف قرار می‌دهد. بدن به مرور زمان در این مش نفوذ کرده و یک دیواره بسیار محکم و تقویت‌شده ایجاد می‌کند که ریسک بازگشت فتق را به شدت کاهش می‌دهد.
-جراحی لاپاراسکوپیک (Laparoscopic Surgery):
در این روش کم‌تهاجمی، به جای یک برش بزرگ، جراح چندین برش بسیار کوچک (حدود ۱ سانتی‌متر) در شکم ایجاد می‌کند. یک لوله نازک مجهز به دوربین (لاپاراسکوپ) از طریق یکی از این سوراخ‌ها وارد شده و تصاویر ویدئویی از داخل شکم را به یک مانیتور ارسال می‌کند. سپس جراح با استفاده از ابزارهای جراحی مینیاتوری که از طریق سایر سوراخ‌ها وارد شده‌اند، فتق را از داخل ترمیم کرده و مش را در جای خود قرار می‌دهد.
جدول مقایسه جراحی باز و لاپاراسکوپیک
| ویژگی | جراحی باز | جراحی لاپاراسکوپیک |
| اندازه برش | یک برش بزرگ (۵-۱۰ سانتی‌متر) | چند برش کوچک (۱-۲ سانتی‌متر) |
| درد پس از عمل | بیشتر | کمتر |
| دوره نقاهت | طولانی‌تر (۴-۶ هفته) | سریع‌تر (۱-۲ هفته) |
| بازگشت به کار | دیرتر | زودتر |
| جای زخم | یک اسکار خطی مشخص | چند اسکار کوچک و نامشخص |
| هزینه | کمتر | بیشتر |
| بهترین کاربرد | فتق‌های بسیار بزرگ یا پیچیده | فتق‌های دوطرفه، فتق‌های بازگشتی، بیماران فعال |
مراقبت‌های قبل و بعد از عمل جراحی فتق
رعایت این نکات برای یک بهبودی سریع و موفق ضروری است.
قبل از عمل:
-ترک سیگار: سیگار کشیدن روند بهبودی را مختل کرده و ریسک عفونت و بازگشت فتق را افزایش می‌دهد.
-مدیریت وزن: در صورت امکان، کاهش وزن قبل از عمل توصیه می‌شود.
-مشورت دارویی: در مورد تمام داروهایی که مصرف می‌کنید، به خصوص داروهای رقیق‌کننده خون، با جراح خود صحبت کنید.
بعد از عمل:
-مدیریت درد: داروهای مسکن تجویز شده را به طور منظم مصرف کنید.
-مراقبت از زخم: محل برش را خشک و تمیز نگه دارید.
-فعالیت بدنی: از بلند کردن اجسام سنگین (بیش از ۴-۵ کیلوگرم) برای حداقل ۴ تا ۶ هفته اکیداً خودداری کنید. این کار به مش اجازه می‌دهد تا به طور کامل با بافت بدن یکپارچه شود. راه رفتن سبک از همان روز اول توصیه می‌شود تا از لخته شدن خون جلوگیری شود.
-رژیم غذایی: برای جلوگیری از یبوست (که زور زدن ناشی از آن خطرناک است)، رژیم غذایی سرشار از فیبر (میوه‌ها، سبزیجات) داشته باشید و مایعات فراوان بنوشید.
-بازگشت به کار: بسته به نوع شغل شما و نوع جراحی، بین ۱ تا ۴ هفته متغیر است.
نتیجه‌گیری
فتق روده یک بیماری شایع و قابل درمان است، اما نباید آن را نادیده گرفت. این عارضه به خودی خود بهبود نمی‌یابد و با گذشت زمان می‌تواند بزرگتر و خطرناک‌تر شود. آشنایی با علائم، به خصوص علائم خطر فتق گیر افتاده و مختنق، برای اقدام به موقع حیاتی است. امروزه با وجود روش‌های جراحی پیشرفته مانند لاپاراسکوپی و استفاده از مش، ترمیم فتق به یک عمل ایمن با دوره نقاهت کوتاه و ریسک بازگشت بسیار پایین تبدیل شده است. اگر برآمدگی یا درد مداومی در ناحیه شکم یا کشاله ران خود احساس می‌کنید، در مراجعه به پزشک یا جراح تردید نکنید.
همیارسیستم